तिज : हिजो र आज

आज भाद्र शुक्ल पक्षको तृतीया तिथि । हरितालिका तीज पर्व । नेपाल नेपालीको एक विशेष सांस्कृतिक पर्व हो । भाद्र शुक्ल तृतीयाको दिन नेपाली महिलाहरूले भगवान् शिवको पूजाआराधना गरी व्रत बस्नुका साथै नाचगान गरेर धुमधामसँग तीज मनाइरहेका छन् । गणेश चतुर्थी र ऋषिपञ्चमी पनि तीजकै अङ्गको रूपमा लिइन्छ ।

हरितालिका तिज :

हरितालिका: यो नाम संस्कृत शब्द “हरिता” र “तालिका” बाट आएको हो। शब्दकोषका अनुसार हरितालिका भन्नाले “प्रायः नेपाली सधवा नारीहरूले सौभाग्यको स्थायित्वका लागि भाद्र शुक्ल तृतीयाका दिन निराहार बसेर गरिने शिवको पूजा।
भाद्र शुक्ल तृतीयाको दिन तिज ।
विष्णुसँग विवाहित हुन नपरोस् भनी सँगिनीद्वारा हरेर जङ्गलमा पुऱ्याइएकी पार्वतीले महादेव पति पाउनका निम्ति गरेको व्रत ।” भनिएको छ ।
त्यस्तै तिज भन्नाले “नारीहरूले सौभाग्य र समृद्धिका निम्ति शिव र पार्वतीको उपासना र पूजा गर्ने, भाद्र शुक्ल तृतीयाको दिनस हरितालिका।” भनि अर्थ्याइएको छ ।

हरितालिका तिज र पौराणिक प्रसंग :
हरितालिका पनि शिवपुराणको हिमालयपुत्री पार्वतीको प्रसङ्गसँग जोडिन्छ । परापूर्व कालमा हिमालयकी पुत्री पार्वतीले भगवान् शिवलाई पतिदेवको रूपमा प्राप्त गर्न सकूँ भनी घोर तपस्यामा तल्लीन भइन् । तर, उनको तपस्या सफल हुन सकेन । जगत्का पालनकर्ता भगवान् विष्णुलाई पक्कै पनि आफ्नो तपस्या कसरी सफल हुन्छ भन्ने कुरा थाहा छ भनी उनले भगवान् विष्णुको प्रार्थना गरिन् । विष्णुले भगवान् शिवलाई प्राप्त गर्न व्रत, उपासना तथा पूजा विधिका सम्बन्धमा बेलीविस्तार लगाए । बिष्णु भगवानले दिएको जानकारीअनुसार पार्वतीले कठोर व्रत बसेपछि भगवान् शिव खुसी भई प्रकट भए र चिताएको कुरा पुगोस् भनी वर दिए । यही दिन पार्वतीले हरिको सल्लाहअनुसार पूजाआराधना गरी शिवलाई प्राप्त गर्न सफल भएकी थिइन् । त्यसैले यो पर्व हरितालिका (हरिले दिएको तालिकाअनुसार गरिने पूजा)को नामले प्रचलित हुन पुग्यो । विवाह गरी पतिका घर गएका छोरीचेलीलाई यस दिन माइत ल्याउने चलन छ । अविवाहित नारीहरूले शिवजी जस्तै योग्य वर प्राप्त गर्न सकूँ भन्दै भगवान् शिवको व्रत–आराधना गर्छन् भने विवाहित महिलाहरूले पारिवारिक सुखशान्ति तथा दाम्पत्य जीवनको सफलताका लागि व्रत–आराधना गर्छन् । 
तृतीया तिथिको दिनमा व्रत बसिने भएकाले द्वितीया तिथिको राति दर खाने चलन छ । महिलाहरूले भोलिपल्ट तृतीयाको दिनमा जलाशयमा स्नान गरी पवित्र भई शुद्ध मनले निराहार व्रत बस्छन् । तीजको दिनमा पानीसम्म नपिई व्रत बस्नाले भगवान् शिव खुसी हुने र परिवारमा सुखसमृद्धि छाउने जनविश्वास छ । यस दिन विवाहित तथा अविवाहित महिलाहरू शिवमन्दिर अथवा ठूलो चौरमा भेला भएर दिनभरि नाचगान गर्छन् । यस दिन महिलाहरू राता लुगा र गहनामा सजिएका हुन्छन् । कन्याहरू पनि व्रत र नाचगानमा सरिक हुन्छन् । दिनभरि व्रत बसेका महिलाहरू साँझ भगवान् शिवको पूजा गरेर कन्यालाई टीका लगाई दक्षिणा दिएर फलाहार गर्छन् । 

गणेश चौथी 
तीजको भोलिपल्ट भाद्र शुक्ल चतुर्थीको दिन पर्ने गणेश चौथी विश्वभरिका हिन्दु धर्मावलम्बीले शिवपुत्र भगवान् गणेशको आराधना गरी मनाउने गर्छन् । यस दिन नेपालको कार्यविनायक, सूर्यविनायक, कमलविनायक आदि गणेशका मन्दिरहरूमा भगवानको आराधना गर्न भक्तजनहरूको भीड लाग्ने गर्छ । नेवार समुदायमा पनि यो पर्व चथाःको नामले प्रसिद्ध छ । स्कन्द पुराणअनुसार यस दिन भगवान् गणेशको जन्म भएको थियो । हिन्दु धर्मावलम्बीहरूले यस दिन आफ्नो जीवनमा कुनै विघ्न नआओस्, र आफूले आँटेको कार्य सिद्ध होस् भनी गणेशको पूजा गर्ने गर्छन् । 

ऋषिपञ्चमी तीजको पर्सिपल्ट अर्थात् पञ्चमीको दिन महिलाहरूले ऋषिहरुको पूजा गर्छन् । ऋषिपञ्चमीको दिनमा अरुन्धतीसहित सप्तर्षि (कश्यप, अत्रि, भरद्वाज, विश्वामित्र, गौतम, जमदग्नि र वसिष्ठ)को पूजा गर्नाले रजस्वलाको समयमा भएका त्रुटिहरू नष्ट हुन्छन् भन्ने परम्परागत मान्यता छ । महिलाहरू पवित्र भएर ऋषिपूजा गर्छन् र तिजको पूजा सम्पन्न हुन्छ ।

तिज र नेपाली महिलाको आस्था :
तिज पर्व नेपाली महिलाहरुका लागि विशेष महत्व राख्ने पर्व हो। यो पर्व विशेषगरी महिलाहरुले पारिवारिक सुख, समृद्धि र पतिका लामो आयुको कामना गर्दै मनाइन्छ। नेपाल लगायत भारतको केही भागमा पनि यो पर्व विशेष महत्त्वका साथ मनाइन्छ। यद्यपि, तिजको मनाउने तरिका, सामाजिक परिवेश र महिलाको भूमिकामा आएको परिवर्तनले गर्दा तिजको रूप र शैलीमा पनि परिवर्तन आएको छ।
तिज पर्वसँग जोडिएको शिव–पार्वतीको पौराणिक कथा र किंवदन्तिहरू निकै महत्त्वपूर्ण मानिन्छन्। यसले तिजको धार्मिक पक्षलाई स्पष्ट पार्छ। तिज विशेषगरी महिलाहरुले पार्वतीले शिवलाई प्राप्त गर्न गरेको कठोर तपस्याको सम्झनामा मनाउँछन्। पार्वतीको तपस्याबाट प्रसन्न भएर शिवले उनलाई पतिका रुपमा स्वीकार गरे। यसै घटनालाई स्मरण गर्दै महिलाहरु तिजको व्रत बस्छन्, शिव र पार्वतीको पूजा गर्छन्, र पतिको दीर्घायु तथा सुखमय वैवाहिक जीवनको कामना गर्छन्। यसरी पार्वतीले शिवजीलाई प्राप्त गरेको कथा नै तिज पर्वको मुख्य धार्मिक आधार हो।

तिज र गीत :
खुसियाली साट्ने प्रसङ्गबाट सुरु भएको नाचगानमा बिस्तारै महिलाहरूले आफ्नो भावना, सुखदुःख तथा नारीको संवेदनालाई पनि गीतको विषय बनाउँदै लगे । आजभोलि नारीले भोग्नुपरेका दुःख, पीडा, मर्म, समस्या, घरायसी हिंसा, अत्याचारजस्ता विषयमा समेत गीतहरू सॅंगै रत्यौली र छाडा गीतहरु पनि गाइन थालेका छन् । मौलिक चिन्तन र सृजनाका आधारमा मौखिक गीत गाउने परम्परा आजकाल ग्रामीण समाजमा बाहेक अन्यत्र घट्दै गएको छ । अचेल मौखिक गीतको सट्टा युट्युब, पेन ड्राइभ बाट नै गीत बजाई नाच्ने चलन हावी भएको छ, यसले नारीहरूको रचनात्मक क्षमता तथा नाचगानको पुरानो मौलिक चलनलाई टाढा पुर्याएको अनुभव हुन्छ ।
धार्मिक तथा सांस्कृतिक महत्त्व रहेको तीज पर्वले पुरुषप्रधान देश नेपालमा घरभित्र मात्रै खुम्चिएर बस्ने महिलाहरूलाई बाहिर निस्कन प्रेरित गर्ने र आफ्ना पीरमर्का अरु समक्ष राख्ने मौका दिने भएकाले यसको सामाजिक महत्त्व पनि त्यत्तिकै छ । तर अचेल उच्छृङ्खल र भड्किला गीत गाउने, शृङ्गारको नाममा गहनाको प्रदर्शन गरी समाजमा प्रतिष्ठित बन्न खोज्ने, नाचको निहूँमा अङ्गप्रदर्शन गर्ने जस्ता विकृतिहरू तीजको समयमा व्यापक भएको गुनासो सुनिन्छ ।
यस्ता विकृतिले हाम्रा संस्कार र संस्कृतिका मूल्यमान्यतालाई घटाउँदै गएको र समाजलाई दूषित बनाउँदै गएको हुनाले यस्ता विकृतिलाई हटाई हाम्रा रीतिरिवाज, पर्व, संस्कार र संस्कृतिलाई स्वच्छ तुल्याउनु जरुरी छ । धार्मिक, सामाजिक तथा वैज्ञानिक महत्त्व भएका यी पर्वहरूको रहस्य सबैले बुझेर सभ्य तथा समुचित ढङ्गले यिनको पालना गर्नु हामी सबैको कर्तव्य हो । 

तिज पर्वको महिमा :
धार्मिक महत्त्वस् महिलाहरुले भगवान शिव र पार्वतीको पूजा गर्दै पतिका दीर्घायु र सुखमय जीवनको कामना गर्छन्।आजकाल केहि पुरुषले पनि पत्निको दिर्घायू र सुस्वास्थ्यको कामना गर्दै ब्रत बस्न थालेको पाइन्छ । यसले तिजको पराम्परागत मान्यतालाई क्रमभंग गर्दै सह अस्तित्व, सह सम्मान र सह आस्थाको चेतना जागृत गराएको छ ।
परिवारिक सम्बन्धको सुदृढीकरणस् माईती र घर पक्षबीच सम्बन्ध बलियो बनाउने अवसर हो।
आध्यात्मिक शुद्धतास् व्रतले आत्मशुद्धि, तपस्या र धर्ममा निष्ठा कायम राख्न प्रेरित गर्छ।
सामाजिक एकता र सशक्तिकरणस् महिलाहरुको सामूहिक मिलन र विचार आदानप्रदानको पर्व हो।
सांस्कृतिक पहिचानको जगेर्ना: नेपाली समाजको मौलिक संस्कृति र परम्परा जोगाउने पर्व हो।
नारी सशक्तिकरण: महिलाहरुको सामाजिक, आर्थिक, र मानसिक सशक्तिकरणलाई प्रोत्साहन गर्ने अवसर हो।
मनोरञ्जन र उल्लास: नाचगान, भेटघाट, र सांस्कृतिक कार्यक्रमहरू मार्फत मनोरञ्जन लिने अवसर हो।
समाजमा चेतना फैलाउने माध्यमस् तिजका गीतहरू मार्फत सामाजिक विभेद र लैङ्गिक असमानताको विरुद्ध आवाज उठाइन्छ।
समर्पण र प्रेमको प्रतीक: पति पत्निप्रतिको प्रेम र समर्पणलाई व्यक्त गर्ने पर्व हो।
शारीरिक र मानसिक अनुशासन: व्रतले आत्मनियन्त्रण, मानसिक दृढता विकास गर्न र स्वस्थ रहन पनि मद्दत गर्छ।
पुराना परम्पराको संरक्षण: तिजले परम्परागत विधि, संस्कृति, र पहिरनलाई जगेर्ना गर्ने कार्य गर्छ।
आर्थिक गतिविधिको प्रोत्साहन: तिजको समयमा बजारमा किनमेल र आर्थिक गतिविधि बढ्ने गर्दछ।
आत्मविश्वास अभिवृद्धि: महिलाहरुको आत्मविश्वास र सामाजिक सहभागितालाई बढावा दिने पर्व हो।
यसरी तिज पर्वले धार्मिक, सामाजिक, सांस्कृतिक, र व्यक्तिगत महत्त्व राख्दै आएको छ।

हिजोको तिज :
हिजोको तिज परम्परागत र धार्मिक विधिहरूमा केन्द्रित हुन्थ्यो। महिलाहरु तिजको दिन ब्रत बस्दै शिवजी र पार्वतीको पूजा गर्थे। ब्रतको महत्त्व धार्मिक मात्र नभएर सामाजिक सम्बन्धलाई मजबुत बनाउनमा पनि थियो। खासगरी ग्रामीण क्षेत्रमा महिलाहरुको लागि यो अवसर थियो, जहाँ उनीहरुले आफ्नो माईती र घरको भिन्न अनुभव बाँड्ने गर्थे। यस दिन महिलाहरुले आफ्नो दुःख, पीडा र सपना ‘तिजका गीत’ मार्फत व्यक्त गर्ने गर्थे। तिजका गीतहरु प्रायः सामाजिक असमानता, पारिवारिक कष्ट, पतिको अनादर जस्ता विषयवस्तुमा आधारित हुन्थे।
यसै क्रममा, तिज महिलाहरूको लागि आफ्नो भावना, विचार र असन्तोष व्यक्त गर्ने एउटा सुरक्षित माध्यम थियो। त्यो बेला, विशेष गरी ग्रामीण समाजमा, महिलाहरुलाई स्वतन्त्र रुपमा बोल्न र आफ्नो भावना व्यक्त गर्न कम अवसर मिल्ने गरेको हुन्थ्यो। तर, तिजका गीतहरु र सामूहिक नृत्यको माध्यमबाट उनीहरु एकअर्कासँग नजिक भई जीवनका कठिनाइहरु बाँड्ने गर्थे।
आजकालका तिज :
समयसँगै तिजको स्वरूपमा व्यापक परिवर्तन आएको छ। आज तिजले धार्मिक भन्दा पनि सामाजिक र सांस्कृतिक महत्त्व बढी पाएको देखिन्छ। शहरी क्षेत्रमा तिज आधुनिकता र विलासितासँग जोडिएको छ। महिलाहरुको परिधानमा आकर्षण, महिला समूहहरुको जमघट र मनोरञ्जनका लागि यो पर्व एउटा अवसर बनेको छ। तिजका ब्रत र गीतहरुमा पनि धेरै आधुनिकता आएको छ। कतिपयले यो पर्वलाई सामाजिक संजालमा फोटो र भिडियो शेयर गर्ने अवसरका रुपमा पनि लिएको पाइन्छ। सामाजिक सञ्जालको प्रभाव र आर्थिक उन्नतिले तिजमा नयाँ परम्परा थपिएको छ। महँगा गहना, नयाँ लुगा र तडकभडकसँगै तिजको समसामयिक स्वरूप बदलिएको छ। यद्यपि, आधुनिक तिजले केही ठाउँमा महिलाको सशक्तिकरणलाई प्रवर्द्धन गरेको छ भने कतै यसले परम्परागत मूल्यहरूलाई कम्जोर बनाएको पनि देखिन्छ।
तर, हिजोको तिज र आजको तिज बीचको मुख्य फरक भनेको महिलाहरुको भूमिकामा आएको परिवर्तन हो। आजको महिलाहरु आर्थिक रुपमा सक्षम भएका छन् र उनीहरुका लागि तिज केवल धार्मिक या सामाजिक कर्तव्य मात्र नभएर आत्मस्मरण, सम्मान, माया साट्ने र सशक्तिकरणको पाटो उजागर गर्ने अवसर बनेको छ।

के पछिल्ला वर्षहरूमा तिज भड्किलो र विकृतिपूर्ण बनेकै हो ??

आधुनिक समयमा तिजको स्वरूप र मनाउने तरिकामा परिवर्तन आएको देखिन्छ, र यो विषयमा दुईवटा दृष्टिकोण रहेको पाइन्छ।

भड्किलो र विकृतिपूर्ण भएको तर्क:
आर्थिक र सामाजिक तडकभडकस् पछिल्ला वर्षहरूमा तिजमा महँगा लुगाफाटा, गहना, र तडकभडकपूर्ण कार्यक्रमहरूको प्रचलन बढेको छ। विशेष गरी शहरी क्षेत्रमा तिजमा महिलाहरुले धेरै महँगा लुगा, गरगहना, र आधुनिक जीवनशैलीको प्रदर्शन गर्ने प्रवृत्ति बढेको आरोप छ।

उपभोक्तावाद र सांस्कृतिक क्षय:
तिजलाई उपभोक्तावादी प्रवृत्तिसँग जोड्न थालिएको छ। विभिन्न व्यवसायिक घरानाहरुले तिजलाई व्यापार गर्ने अवसरका रूपमा लिएका छन्। यसले परम्परागत सांस्कृतिक मूल्यहरूलाई धुमिल बनाउँदैछ भन्ने धारणा छ।

धार्मिक र परम्परागत मूल्यहरूको उपेक्षा:
तिजमा हुने पूजापाठ र ब्रतलाई प्राथमिकता दिनुको सट्टा, यो धेरैजसो रमाइलो गर्ने अवसरका रूपमा सीमित हुन थालेको छ। धार्मिक पक्षमा कम ध्यान दिइँदै मनोरञ्जनको पाटोमा बढी ध्यान दिएको देखिन्छ।

सामाजिक दबाब र प्रतिस्पर्धा:
महँगा वस्त्र र तडकभडक प्रदर्शन गर्नाले सामाजिक प्रतिस्पर्धा र दबाब बढेको छ। महिलाहरूबीच एकअर्कासँग तुलना गर्दै आर्थिक रूपमा सक्षम देखाउनुपर्ने दबाबले अस्वस्थ प्रतिस्पर्धा निम्त्याएको हो भन्ने आलोचना पनि पाइन्छ।

सकारात्मक परिवर्तनको पक्ष:

नारी सशक्तिकरण र स्वतन्त्रता:
आधुनिक तिजले महिलाहरुको आत्मविश्वास, स्वतन्त्रता, र सशक्तिकरणलाई प्रोत्साहित गरेको पनि देखिन्छ। परम्परागत समाजमा घरको चार दिवार भित्र कडा अनुशासन र फलामे कर्तव्यमा सीमित थिए भने आज उनीहरुले रमाइलो, नृत्य, र भेटघाटलाई बढी प्राथमिकता दिएर आफ्नो स्वतन्त्रता र आत्मसन्तुष्टि व्यक्त गर्न पाएका छन्।

आधुनिक समयसँग समायोजन:
समाजको विकाससँगै संस्कृति र पर्वहरु पनि परिमार्जित हुँदै जान्छन्। तिजलाई यसैगरी समाजको परिवर्तनशील पक्षसँग अनुकूलित गरिएको छ भन्ने विचार पनि प्रस्तुत गरिन्छ। तिजले मनोरञ्जन, रमाइलो, र मिलनलाई पनि महत्त्व दिने पर्वको रूपमा विस्तार गरेको छ।

महिला आत्मनिर्भरता:
आर्थिक रूपमा सक्षम र आत्मनिर्भर महिलाहरूले आफ्नो क्षमता र उन्नत जीवनशैलीलाई पनि तिजमार्फत प्रस्तुत गर्न थालेका छन्। सशक्तिकरण उजागर गर्ने बिबिध कार्यक्रम हुन थालेका छन् । यसलाई सकारात्मक परिवर्तनको रूपमा लिनेहरुले तिजलाई महिला प्रगतिको एक उदाहरणका रूपमा हेर्छन्।

तिज भड्किलो र विकृतिपूर्ण बनेको भन्ने आरोप एक हदसम्म सही भए पनि यसको आधुनिक र सकारात्मक पक्षलाई पनि बेवास्ता गर्न मिल्दैन। केही ठाउँमा तिजमा तडकभडक बढेको र परम्परागत पक्ष ओझेलमा परेको भए पनि, यसले महिला सशक्तिकरण, आत्मसम्मान, र आधुनिक जीवनशैलीसँगको समायोजनलाई प्रोत्साहन गरेको छ। मुख्य चुनौती भनेको तिजको धार्मिक, सांस्कृतिक, र सामाजिक महत्त्वलाई सन्तुलित राख्दै यसलाई आधुनिक रूपान्तरणसँग अनुकूल बनाउनु हो।

तिजको अर्थ सांस्कृतिक महत्त्व :
तिजकौ अर्थ सांस्कृतिक महत्व अत्यन्तै विविध र बहुआयामिक छ, किनभने यो पर्वले आर्थिक, सांस्कृतिक, र पर्यावरणीय पक्षलाई जोडेर महत्वपूर्ण भूमिका खेल्छ। यसले सामाजिक एकता, सांस्कृतिक पहिचान, र स्थानीय अर्थतन्त्रलाई चलायमान बनाउन सघाउँछ।

सांस्कृतिक महत्त्व:
सांस्कृतिक पहिचानको जगेर्ना:
तिजले नेपाली समाजको मौलिक परम्परा र संस्कृतिलाई जीवन्त राख्न महत्त्वपूर्ण भूमिका खेलेको छ। पारम्परिक भेषभूषा, तिजका गीत, नाच, र धार्मिक अनुष्ठानले सांस्कृतिक धरोहरलाई पुस्ता दरपुस्ता हस्तान्तरण गर्न सघाउँछ।

महिला सशक्तिकरण र सामाजिक एकता:
तिजले महिलाहरूलाई समाजमा एकताको प्रतीकका रूपमा उपस्थित गराउँछ। उनीहरु एकै ठाउँमा भेला भएर नाचगान र भेटघाट गर्छन्, जसले सामाजिक एकता र सहकार्यलाई प्रवर्द्धन गर्छ। यस पर्वले महिलाहरूबीचको आत्मीय सम्बन्ध र माया बाँड्ने अवसर दिन्छ।

धार्मिक एवं अध्यात्मिक पक्ष:
शिव–पार्वतीको पूजा र ब्रतले धार्मिक मूल्यलाई मानेर व्यक्तिगत र सामूहिक धार्मिक आस्था बलियो बनाउन पनि सघाउछ । यसले धार्मिक अभ्यासलाई जीवित राख्दै समाजमा आध्यात्मिक जागरण ल्याउँछ।

सांस्कृतिक विविधता:
तिज विभिन्न समुदायमा विभिन्न तरिकाले मनाइन्छ। तराई, पहाड, र हिमालका समुदायले आ–आफ्नै रीतिरिवाज र परम्पराअनुसार तिजलाई अनुकूल बनाएका छन्। यसले नेपालजस्तो बहु सांस्कृतिक देशमा सांस्कृतिक विविधतालाई जोगाउन सघाएको छ ।
तिज धार्मिक पर्व भन्दा माथि उठाएर सम्पूर्ण नेपाली महिलाको सांस्कृतिक पर्वको दर्ज गराएको छ । यो महिलालाई एक सुत्र बांध्ने पर्व पनि बनेको छ ।

आर्थिक महत्त्व:

स्थानीय उत्पादन र व्यवसायको प्रोत्साहन:
तिजको अवसरमा परम्परागत पोशाक, गरगहना, र अन्य सामग्रीहरूको माग अत्यधिक बढ्छ। यसले स्थानीय कुटीर उद्योग, कपडा व्यवसाय, र गहना बनाउने उद्योगलाई प्रोत्साहन गर्छ, जसले स्थानीय अर्थतन्त्रलाई चलायमान राख्न सघाउँछ।

पर्यटन र आन्तरिक व्यापार:
तिजको समयमा महिलाहरूले माईतीघर जाने परम्परा रहेको छ, जसले ग्रामीण क्षेत्रमा पर्यटन र व्यापारलाई बढावा दिन्छ। त्यस्तै तिजको अवसरमा शहर बजार, रेष्टुरा होटल पार्टी प्यालेसमा हुने तिज शुभकामना र दर खाने कार्यक्रमले आर्थिक गतिबिधिले आर्थिक मन्दिबाट गुज्रिरहेका व्यवसायीलाई त्राण दिएको छ ।
यस्ता गतिविधिले तडक भडक, भड्किलो खर्चिलो भएको आरोप खेप्नु परे पनि अर्थतन्त्रमा सकारात्मक प्रभाव पारेको पाइन्छ ।

महिला उद्यमशीलता:
तिजले महिलाहरूलाई व्यवसायिक गतिविधिमा संलग्न हुन प्रेरित गर्छ। धेरै महिलाहरूले तिजका लागि विशेष उत्पादनहरू, जस्तै तिजको पहिरन, गहना, र तिज विशेष खाना, उत्पादन र बिक्री गर्छन्। यसले महिलाहरूको आर्थिक स्वतन्त्रता र उद्यमशीलतालाई बढावा दिन्छ।

पर्यावरणीय महत्त्व:

स्वास्थ्य र वातावरणीय सन्तुलन:
तिजको व्रतले मानिसलाई शारीरिक अनुशासनमा राखेर स्वास्थ्यप्रति सजग गराउँछ। परम्परागत शुद्ध खानेकुराको प्रयोग, जस्तै गहुँ, केराउ, दही, घ्यू, आदिको सेवनले पर्यावरणीय सन्तुलन र स्थानीय खाद्य प्रणालीलाई पनि समर्थन गर्छ।

पारिस्थितिकीय सन्तुलनको संरक्षण: तिजका लागि हुने परम्परागत अनुष्ठान र पूजा विधिहरूमा पर्यावरणीय सन्तुलनको पक्षपोषण पनि हुन्छ। प्राकृतिक स्थानहरूमा पूजा गर्ने, शुद्ध पानी प्रयोग गर्ने, र जैविक सामग्रीबाट बनेका सामग्रीहरूको प्रयोगले प्राकृतिक संसाधनको महत्त्वलाई उजागर गर्छ।

सामाजिक महत्त्व:
सामाजिक एकता र मेलमिलाप:

तिजले परिवार, आफन्त, र छिमेकीहरूसँगको सम्बन्धलाई बलियो बनाउँछ। माईती घरमा जाने र भेटघाट गर्ने परम्पराले सामाजिक पारिबारिक मेलमिलाप र आत्मीयता बढाउँछ।

समुदायको समृद्धि:
तिजले महिलाहरूको सामूहिक शक्ति र सामुदायिक जीवनको महत्त्वलाई उजागर गर्छ। महिलाहरु सामूहिक रुपमा पर्व मनाउँदा, त्यसले समुदायको एकता, सहयोग, र समृद्धिलाई प्रोत्साहित गर्छ।
तिज पर्वको अर्थ-सांस्कृतिक महत्त्वले समाजमा धार्मिक, आर्थिक, सांस्कृतिक, र पर्यावरणीय सन्तुलन कायम राख्न सघाउँछ। यसले परम्परागत मूल्य, पर्यावरणीय सन्तुलन, स्थानीय अर्थतन्त्र, र सामाजिक एकताको बलियो सूत्र बनेको छ।

तिजको अवसरमा हुने गतिबिधिहरु :
तिज पर्वको अवसरमा विभिन्न कार्यक्रमहरू आयोजना गरिन्छन्, जसले धार्मिक, सांस्कृतिक, मनोरञ्जनात्मक, र सामाजिक सन्देश प्रवाह गर्ने उद्देश्य राख्छन्। पछिल्लो समय तिजको स्वरूपमा केही परिवर्तन आए पनि, परम्परागत र आधुनिक दुवै पक्षलाई समेटेर तिजका कार्यक्रमहरू आयोजना गरिन्छन्।

तिज विशेष नाचगान कार्यक्रम :
तिज गीत प्रतियोगिता:
तिजको अवसरमा विभिन्न स्थानहरूमा तिज गीत प्रतियोगिता आयोजना गरिन्छ, जहाँ महिलाहरूले परम्परागत तिजका भाकामा नाचगान गर्दै प्रतियोगितामा भाग लिन्छन्। यस्ता कार्यक्रमले सांस्कृतिक धरोहरलाई जगेर्ना गर्न महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्छ। भने आमा समूहलाई आर्थिक रुरमा सबल हुने अवसर प्रदान गर्दछ ।
सांस्कृतिक नृत्य कार्यक्रम:
तिजको दिन महिलाहरू विशेष पोशाकमा सजिएर सामूहिक नृत्य गर्छन्। यसलाई महिला समूहहरूले स्थानीय स्तरमा आयोजना गर्ने गर्छन्, जहाँ उनीहरूले आफ्नो संस्कृति र परम्परालाई झल्काउने नृत्य प्रस्तुत गर्छन्।

धार्मिक पूजा र व्रत कार्यक्रम:
शिव–पार्वतीको पूजा:
तिजको मुख्य धार्मिक कार्यक्रम शिव–पार्वतीको पूजा हो। महिलाहरूले शिव मन्दिरमा गएर शिव र पार्वतीको पूजा गर्दछन् र आफ्नो पतिको दीर्घायु र सुखमय जीवनको कामना गर्छन्। व्रत बस्ने महिलाहरूले दिनभर उपवास गर्दै पूजा गर्ने परम्परा रहेको छ।
व्रत कथा वाचन:
तिजको दिन महिलाहरूले एकत्रित भई व्रत कथा वाचन गर्ने गर्छन्। यो कथामा पार्वतीले शिवलाई प्राप्त गर्न गरेको तपस्याको वर्णन हुन्छ, जसले महिलाहरूलाई धार्मिक र आध्यात्मिक प्रेरणा दिन्छ।

सामूहिक भोज (दर खाने कार्यक्रम) :
दर खाने कार्यक्रम:
तिज सुरु हुनुभन्दा एक दिन अघि “दर खाने” कार्यक्रम आयोजना गरिन्छ। यसमा महिलाहरू भेला भएर परम्परागत खाना खाने र रमाइलो गर्ने गर्छन्। दरमा गहुँ, चामल, दूध, दही, फलफूल आदि खाइन्छ। यो सामूहिक भोजले महिलाहरूबीचको एकता र आत्मीयतालाई बलियो बनाउँछ।

तिजको सन्देशमूलक कार्यक्रम :
महिला सशक्तिकरण र चेतना प्रवर्द्धन कार्यक्रम:
तिजको अवसरमा महिला अधिकार, सशक्तिकरण, र लैंगिक समानताका विषयमा विभिन्न प्रकारका कार्यक्रमहरू आयोजना गरिन्छन्। यस्ता कार्यक्रमले तिजको सामाजिक र सांस्कृतिक महत्त्वलाई मात्रै होइन, महिलाहरूको हकअधिकार र भूमिका पनि उजागर गर्न सघाउँछ।
सार्वजनिक छलफल र गोष्ठीहरू:
महिला संघ, सामाजिक संस्थाहरू, र सरकारी निकायहरूले तिजको अवसरमा महिला सशक्तिकरण, लैंगिक समानता, र समाजमा रहेका विभेदलाई सम्बोधन गर्ने छलफल, गोष्ठी, र सेमिनारहरू आयोजना गर्छन्।

सांगीतिक र मनोरञ्जनात्मक कार्यक्रमहरू :
तिज गीत उत्पादन र सांगीतिक कार्यक्रम:
रेडियो, टेलिभिजन, र अनलाइन माध्यममा तिज विशेष सांगीतिक कार्यक्रमहरू प्रसारण हुन्छन्। विशेष तिजका गीत, नृत्य र परम्परागत लोकसंगीतलाई प्राथमिकता दिइन्छ।आजकाल देशका प्रमुख शहर र नेपाली बाहुल्य बसोबास भएका बिदेशमा समेत मनग्गे तिज बिशेष सांगितिक कार्यक्रम हुन थालेका छन् । त्यसैले धेरै कलाकार तिजकै अवसरमा तिज भाका र अन्य लयमा समेत गीत निकाल्न थालेका छन् । यसले गुत संगित सिर्जना र सांगीतिक गतिबिधिका कारण कलाकीरहरुले काम, दाम र नाम कमाउने अवसर पाएका छन् ।

तिज विशेष फेशन शो:
पछिल्ला वर्षहरूमा तिजलाई नयाँ स्वरूप दिन तिज विशेष फैशन शोहरूको पनि आयोजना हुन थालेको छ। महिलाहरूले परम्परागत तथा आधुनिक पहिरनको प्रदर्शन गर्छन्, जसले तिजको नयाँ आयामलाई प्रस्तुत गर्छ।

सामुदायिक मेलमिलाप र भेटघाट कार्यक्रम :
माईतीघर भेटघाट कार्यक्रम:
तिजको दिन महिलाहरू आफ्ना माईती घर जान्छन् र आफ्नो परिवारसँग पुनर्मिलन गर्छन्। यो भेटघाट कार्यक्रमले पारिवारिक सम्बन्धलाई अझै सुदृढ बनाउन सहयोग पुर्‍याउँछ।

सामुदायिक भोज र सामूहिक जमघट:
तिजको अवसरमा गाउँघरमा वा शहरी क्षेत्रमा सामूहिक भोजको आयोजना हुन्छ, जसले सामाजिक एकता र मिलनलाई प्रोत्साहन गर्छ। यस्ता भोजहरूमा महिलाहरूबीच आपसी सद्भाव र प्रेमलाई प्रवर्द्धन गरिन्छ।

मिडिया र सामाजिक सञ्जालमा तिजको कार्यक्रम :
तिज विशेष टीभी कार्यक्रम:
टेलिभिजन च्यानलहरूले तिज विशेष कार्यक्रमहरू प्रशारण गर्छन्, जसमा तिज गीत, नृत्य, तथा चर्चित व्यक्तित्वसँगको अन्तर्वार्ता समावेश हुन्छ। यसले तिजको महत्त्वलाई डिजिटल प्लेटफर्ममा पुर्‍याउँछ। उसो त तिजकै अवसरमा प्रतियोगितात्मक रुपमा कृषि, उद्यम, र रोजगार थिममा पनि प्रतियोगिता हुन थालेका छन् । अभिमुखिकरणकालागि यो एउटा राम्रो तरिका मान्न सकिन्छ ।
सामाजिक सञ्जाल कार्यक्रम:
पछिल्लो समय फेसबुक, युट्युब, र इन्स्टाग्राममा तिज विशेष कार्यक्रमहरूको लाइभ स्ट्रिमिङ र पोस्टिङ गर्ने प्रचलन बढेको छ। यसले तिजको विश्वव्यापी प्रचारप्रसार गर्न सहयोग पुर्‍याएको छ।
तिजको नाममा हुने कार्यक्रमहरू परम्परागत र आधुनिक दुवै पक्षलाई समेट्ने खालका छन्। धार्मिक पूजा, नाचगान, सांस्कृतिक कार्यक्रम, र महिला सशक्तिकरणका सन्देशमूलक कार्यक्रमहरूको संयोजनले तिजलाई नेपालभर एउटा महत्त्वपूर्ण सांस्कृतिक पर्वको रूपमा स्थापित गरेको छ।
तिज र शिवालय मन्दिर :
तिज पर्व सबै नेपाली महिलाको सांस्कृतिक पर्व भएको सत्य हो, तर यसको धार्मिक र सांस्कृतिक पृष्ठभूमि भने हिन्दू धर्मसँग जोडिएको कुरालाई नजर अन्दाज हर्न सकिदैन । तिज पर्व मुख्यतस् शिव–पार्वतीको त्याग, समर्पण, प्रेम, पूजा र ब्रतसँग सम्बन्धित भएकाले महिलाहरू तिजको दिन विशेषगरी शिव मन्दिर, जस्तै पशुपतिनाथ, र अन्य शिवालयहरूमा दर्शन र पूजाआजा गर्न जाने गर्छन्।

धार्मिक महत्त्व:
शिव–पार्वतीको पूजाको परम्परा:
तिजको मूल कथा पार्वतीले शिवलाई पतिका रूपमा प्राप्त गर्न गरेको कठोर तपस्या हो। यो तपस्याको स्मरण गर्दै महिलाहरूले तिजको दिन शिवजीको पूजा गर्छन् र पतिको दीर्घायु, सुख, र समृद्धिको कामना गर्दछन्। शिवालयमा जानु र पूजा गर्नु यस धार्मिक विश्वासको एउटा अंश हो।
व्रत र धार्मिक अनुष्ठानको हिस्सा:
तिजमा व्रत बस्ने महिलाहरूले शिवजीको पूजा अनिवार्य रूपमा गर्छन्। पशुपतिनाथ वा अन्य शिव मन्दिरमा गएर पूजाआजा गर्दा, उनीहरूले आफ्नो धार्मिक अनुष्ठानलाई पूर्णता दिन्छन्। धार्मिक पक्षको कारणले मन्दिर दर्शनको परम्परालाई गहिरो अर्थमा लिन सकिन्छ।

सांस्कृतिक महत्त्व:
सांस्कृतिक प्रतीकको रूपमा पशुपतिनाथ:
पशुपतिनाथ मन्दिरलाई नेपालका हिन्दूहरूको मात्र नभएर सम्पूर्ण नेपाली संस्कृतिको धरोहर मानिन्छ। त्यसैले तिजको समयमा महिलाहरू मन्दिरमा गएर दर्शन गर्नु केवल धार्मिक क्रियाकलाप मात्र नभएर सांस्कृतिक पहिचानको अंश पनि हो। नेपाली समाजको सांस्कृतिक परम्परालाई जोगाउन र त्यसमा सहभागिता जनाउन मन्दिर दर्शनको महत्त्व ठूलो छ।
समाजमा एकताको प्रतीक:
तिजको दिन मन्दिरमा ठूलो संख्यामा महिलाहरू जम्मा हुन्छन्, जसले सामूहिक उत्सव र समाजमा एकताको सन्देश प्रवाह गर्छ। यसरी मन्दिरमा सामूहिकरूपमा सहभागी हुनुले समाजमा महिला एकता, सामूहिक धर्मपरायणता, र सहकार्यलाई प्रोत्साहित गर्छ।

समावेशिता र नेपाली महिलाहरूको दृष्टिकोण:
सामुदायिक रूपान्तरण:
तिज केवल हिन्दू धर्मसँग सीमित भएको पर्व नभई सबै जातजाति, वर्ग, र समुदायका महिलाहरूले सांस्कृतिक पर्वका रूपमा मनाउने गरेका छन्। कतिपय गैरहिन्दू महिलाहरू पनि यसलाई सांस्कृतिक उत्सवका रूपमा मनाउँछन्, तर धार्मिक अनुष्ठान जस्तै मन्दिरमा गएर पूजाआजा गर्नु मुख्यतया हिन्दू महिलाहरूको धार्मिक कर्तव्यसँग सम्बन्धित छ ।
सांस्कृतिक विविधता स्वीकार्नु:
हिन्दू बाहेकका महिलाहरूले पनि तिजमा रमाइलो, नाचगान, र सांस्कृतिक उत्सवमा सहभागी हुने गरेका छन्। यद्यपि मन्दिर दर्शन जस्ता धार्मिक कार्य हिन्दू धर्मको अंग भएकाले गैर(हिन्दू महिलाहरू यो पक्षमा सहभागी नहुन सक्छन्। तर यसको सांस्कृतिक पक्ष सबैका लागि साझा हुन्छ, जसले यो पर्वलाई समावेशी बनाएको छ ।

आधुनिक दृष्टिकोण र पहिचान:
तिजको अध्यात्मिक पक्षको पुनर्व्याख्या:
तिजलाई आधुनिक समयमा महिला सशक्तिकरण र समानताको प्रतीकका रूपमा पनि हेरिन्छ। तिजमा महिलाहरूले मन्दिरमा गएर शिव–पार्वतीको पूजा गर्नु परम्परागत मान्यतालाई कायम राख्दै आध्यात्मिक रूपमा पनि आफूलाई बलियो बनाउने अवसरको रूपमा लिन्छन्। धार्मिक विधिलाई आध्यात्मिक सशक्तिकरणसँग जोडेर हेर्न सकिन्छ।
सांस्कृतिक पहिचानको संरक्षण:
तिजको धार्मिक पक्षले नेपाली महिलाहरूको सांस्कृतिक पहिचानलाई बलियो बनाउँछ। शिवालयमा दर्शन गर्नुले हिन्दू धर्मका अनुयायी महिलाहरूको धार्मिक आस्था र सांस्कृतिक मूल्यलाई जगेर्ना गर्न सघाउँछ। पशुपतिनाथजस्ता पवित्र स्थलमा गएर पूजा गर्नुले राष्ट्रिय धरोहरप्रतिको श्रद्धा र सम्मानलाई पनि उजागर गर्छ।
तिजलाई धार्मिक र सांस्कृतिक दुवै पक्षबाट हेरिनु पर्छ। हिन्दू धर्मावलम्बी महिलाहरूका लागि पशुपतिनाथ वा शिव मन्दिरमा गएर पूजा गर्नु धार्मिक कर्तव्य हो, जसले परम्परा र आस्था दुवैलाई जोड्दछ। तर सबै नेपाली महिलाको पर्वका रूपमा तिजको सांस्कृतिक पक्ष पनि महत्वपूर्ण छ, जहाँ महिलाहरू एकत्रित भएर रमाइलो र उत्सव मनाउँछन्। धार्मिक विधि भने हिन्दू परम्परामा आधारित भएकाले, मन्दिर दर्शनलाई धार्मिक आस्थाका आधारमा बुझ्नुपर्छ, भने तिजको सांस्कृतिक उत्सवलाई समग्र नेपाली महिलाहरूको साझा पर्वका रूपमा मनाइन्छ।

तिजको दर्शन शास्त्रीय बिश्लेष्ण :
स्वतन्त्रता र आत्मनिर्णय:
तिज पर्वले महिलाहरूलाई धार्मिक र सांस्कृतिक गतिविधिहरूमा स्वतन्त्रता र आत्मनिर्णयको अवसर प्रदान गर्छ। यस पर्वमा महिलाहरूले आफ्नै निर्णयमा आधारित व्रत बस्न र पूजा गर्न सक्छन्, जुन व्यक्तिगत स्वतन्त्रता र आत्मनिर्णयको अभिव्यक्ति हो।

व्यक्तिगत स्वतन्त्रता:
तिजको अवसरमा महिलाहरूले आफ्ना धार्मिक आस्थाहरू र सांस्कृतिक परम्पराहरू अनुसार कार्य गर्न सक्छन्। यो उनीहरूको व्यक्तिगत स्वतन्त्रता र आत्मनिर्णयलाई प्रोत्साहित गर्ने अवसर हो।
अध्यात्मिक स्वतन्त्रता:
महिलाहरूले शिव–पार्वतीको पूजा गरेर आध्यात्मिक स्वतन्त्रता र आत्मसशक्तिकरणको अनुभव गर्न सक्छन्। यो धार्मिक प्रथाहरूको माध्यमबाट आत्मबोध र अस्तित्वको खोजीको प्रक्रिया हो।

सामूहिकता र एकता (Sisterhood):
तिजको अवसरमा महिलाहरू सामूहिक रूपमा भेला हुन्छन् र एक अर्कासँग सहयोग, समर्थन, र सामाजिक मेलमिलाप गर्छन्। यो “सिस्टरहुड” वा सामूहिक एकताको अवधारणालाई बलियो बनाउँछ।
सामूहिक शक्ति:
महिलाहरूको सामूहिक सहभागिता र समर्थनले उनीहरूको सामूहिक शक्ति र एकता बलियो बनाउँछ। तिजको दिन महिलाहरूको मिलन र सामूहिक उत्सवले समुदायको सामाजिक संरचनामा सकारात्मक प्रभाव पार्दछ।
सामाजिक समर्थन र नेटवर्क:
तिज पर्वमा महिलाहरूले आपसी सम्बन्धलाई बलियो बनाउन, सहारा दिन, र सामाजिक नेटवर्क बनाउँछन्। यो सामाजिक समर्थन र सहयोगको महत्वपूर्ण अंश हो जसले महिलाहरूको सशक्तिकरणमा योगदान पुर्‍याउँछ।

सांस्कृतिक पहिचान र परम्परा:
तिजको पर्व महिलाहरूलाई सांस्कृतिक परम्परामा संलग्न गराउँछ र तिनीहरूको सांस्कृतिक पहिचानलाई प्रोत्साहित गर्छ।
सांस्कृतिक पहिचान:
तिज पर्वले महिलाहरूलाई आफ्नो सांस्कृतिक धरोहर र परम्परालाई जोगाउने अवसर दिन्छ। यो सांस्कृतिक पहिचानको संरक्षणमा योगदान पुर्‍याउँछ र महिलाहरूलाई आफ्नो सांस्कृतिक जरा र गर्वको अनुभव गराउँछ।
सामाजिक भूमिका:
तिज पर्व महिलाहरूको पारंपरिक भूमिका र जिम्मेवारीलाई सम्मान गर्दै सामाजिक संरचनामा उनीहरूको स्थानलाई बलियो बनाउँछ। यो सांस्कृतिक परम्पराको संरक्षण र सामाजिक मान्यता प्रदान गर्न महत्त्वपूर्ण छ।

धार्मिक आस्था र आध्यात्मिक सशक्तिकरण:
तिज पर्व धार्मिक आस्था र आध्यात्मिक अभ्यासको माध्यमबाट महिलाहरूलाई सशक्तिकरणको अनुभव गर्न मद्दत गर्दछ।
आध्यात्मिक सशक्तिकरणस् महिलाहरूले तिजमा पूजा गरेर आध्यात्मिक रूपमा सशक्त हुन्छन्। यो धार्मिक आस्था र पूजा विधिहरूले उनीहरूको मानसिक र आध्यात्मिक बललाई प्रवर्द्धन गर्छ।
धार्मिक योगदान: तिजले महिलाहरूलाई धार्मिक क्रियाकलापमा संलग्न गराउँछ, जसले उनीहरूको धार्मिक भूमिका र आस्थालाई सशक्त बनाउँछ।
सामाजिक र आर्थिक दृष्टिकोण: तिज पर्वले महिलाहरूको सामाजिक र आर्थिक भूमिका र क्षमता पनि उजागर गर्दछ।
आर्थिक सहभागिता: तिजको अवसरमा महिलाहरूले विशेष वस्त्र, गहना, र खाद्यपदार्थको खरीददारी गर्छन्, जसले स्थानीय अर्थतन्त्रलाई चलायमान राख्न सहयोग पुर्‍याउँछ। यसले महिलाहरूको आर्थिक गतिविधिमा पनि सक्रियता ल्याउँछ।
सामाजिक एकता: सामूहिक भोज, नाचगान, र सांस्कृतिक कार्यक्रमहरूले सामाजिक एकता र सहकार्यलाई प्रोत्साहित गर्छ। यो सामाजिक संरचनामा महिलाहरूको महत्त्वपूर्ण स्थान र भूमिकालाई बलियो बनाउँछ।
संकल्प र आत्मनिर्णयको अधिकार दिवस :
तिज वास्तव मै महिलाकालागि आत्म निर्णयको अधिकार प्रदान गरेको पर्व हो । उ बेलै (पौराणिक कालमा) महादेव जस्तो पति पाउ भनि पार्बतिले संकल्प गरेको र त्यसकालागि भोक हड्ताल (आमरण अनसन/ ब्रत) बसेर बुबा आमालाई दबाब दिएको र बिजय प्राप्त गरेको दिन हो । त्यसैले आफ्नो वर९पति० आफैले रोज्न पाउनु पर्छ भनि अभिभाबकसॅंग त्यति बेलै बिद्रोग गर्को दिनको ऐतिहासिकरसांस्कृतिक दिन हो तिज। वास्तवमा भन्नु पर्दा तिज नेपाली महिलाकालागि मौलिक ८ मार्च (नारी मुक्ति दिवस) हो भन्दा अतिश्योक्ति नहोला ।
सामूहिक एकता र समर्थन:
तिजको अवसरमा महिलाहरू सामूहिक रूपमा भेला हुन्छन् र एक अर्कासँग सहयोग र समर्थन गर्छन्। यसले सामूहिक रूपमा लक्ष्य प्राप्त गर्ने र दृढ संकल्प राख्नको भावना बढाउँछ, जुन दृढ संकल्प दिवसको मूल उद्देश्यसँग मेल खाउँछ।
सामाजिक प्रतिबद्धता:
तिजले महिलाहरूलाई परम्परागत र सांस्कृतिक भूमिकामा प्रतिबद्धता प्रकट गर्न प्रोत्साहित गर्छ। महिलाहरूले तिजको परम्परागत विधिहरूलाई पालन गर्दै आफ्ना सांस्कृतिक र सामाजिक जिम्मेवारीहरू निभाउँछन्, जसले दृढ संकल्प र प्रतिबद्धताको भावनालाई प्रकट गर्छ।
तिज पर्वले महिलाहरूलाई आत्मनिर्णयको अधिकार प्रयोग गर्ने अवसर दिन्छ र व्रत, पूजा, र सांस्कृतिक क्रियाकलापमा सक्रिय भाग लिने स्वतन्त्रता दिन्छ। यसैगरी, तिजको अवसरमा महिलाहरूले दृढ संकल्प र प्रतिबद्धता देखाउँछन्, जसले तिनीहरूलाई आफ्नो लक्ष्य हासिल गर्न प्रेरित गर्छ। यसरी, तिजसँग आत्मनिर्णयको अधिकार र दृढ संकल्प दिवसको अवधारणासँग गहिरो सम्बन्ध छ।
तिजलाई महिला सशक्तिकरणको दृष्टिकोणबाट दर्शनशास्त्रीय रूपमा विश्लेषण गर्दा, यसले व्यक्तिगत स्वतन्त्रता, सामूहिक एकता, सांस्कृतिक पहिचान, आध्यात्मिक सशक्तिकरण, र सामाजिक–आर्थिक सहभागिता जस्ता पक्षहरूलाई उजागर गर्छ। तिज पर्वले महिलाहरूलाई एक मात्र धार्मिक उत्सव नभई सामाजिक र सांस्कृतिक रूपमा सशक्त बनाउने अवसर प्रदान गर्दछ, जसले समग्र समाजमा सकारात्मक प्रभाव पार्दछ।

तिज ब्रत र निराहार/निर्जल प्रसंग :
तिजको ब्रतको नाममा पानी पनि नपिईकन निराहार निर्जल ब्रत बस्ने परम्परा स्वास्थ्यको दृष्टिकोणबाट जोखिमपूर्ण हुन सक्छ। निराहार निर्जल ब्रतमा केवल खाना मात्रै होइन, पानी पनि नपिईकन व्रत बस्ने परम्परा छ, जुन केही स्वास्थ्य समस्याहरू निम्त्याउन सक्छ।
स्वास्थ्य जोखिमहरू:
डिहाइड्रेशनस् लामो समयसम्म पानी नपिईकन रहनुले शरीरमा पानीको कमी (डिहाइड्रेशन) हुन सक्छ, जसले थकान, सिर दर्द, चक्कर आउन, र अन्य स्वास्थ्य समस्याहरू निम्त्याउन सक्छ।
पोषणको कमीस् निराहार व्रतले शरीरलाई आवश्यक पोषण र ऊर्जा प्राप्त गर्नमा बाधा पुर्याउँछ, जसले दीर्घकालमा स्वास्थ्य समस्याहरू निम्त्याउन सक्छ।

पानी पिउन सुझाव:
यदि तपाईँले ब्रत बस्न चाहनुहुन्छ भने, प्रशस्त पानी पिउन जनस्वास्थ्यबिदहरुले सुझाब दिएका छन् । पानि पिउनाले शरीरलाई हाइड्रेटेड राख्न मद्दत गर्दछ र स्वास्थ्य जोखिमहरू कम गर्न सक्ने बताइन्छ ।
स्वास्थ्य परामर्श:
ब्रत राख्नु अघि, विशेषगरी निराहार निर्जल ब्रत राख्नुअघि, वा बसिरबेको बेला केहि भए स्वास्थ्य विशेषज्ञ वा डाक्टरसँग परामर्श गरि हाल्नु राम्रो हुन्छ। यसले तपाईँको स्वास्थ्य अवस्था र विशेष आवश्यकता अनुसार सुझाव दिन सक्छ।
यदि ब्रत राख्नै मन भए वा स्वास्थ्य जोखिमहरूको चिन्ता छ भने, तपाईँ पानी र केही हल्का खाद्यपदार्थहरूको समावेश गरेर ब्रत राख्न सक्नुहुन्छ। यसले तपाईँको स्वास्थ्यलाई सुरक्षित राख्न मद्दत गर्नेछ। स्वास्थ्य विशेषज्ञको सल्लाह लिँदै ब्रतको प्रथा पालना गर्दा राम्रो हुन्छ कि !!

तिज शुभकामना आदानप्रदान कि दर खाने कार्यक्रम (?) :
तिजको अवसरमा आयोजना गरिने कार्यक्रममा नामको चयन गर्दा, यसले कार्यक्रमको उद्देश्य र विशेषतासँग मेल गर्नु महत्त्वपूर्ण छ। “तिज शुभकामना आदान प्रदान कि दर खाने कार्यक्रम ?” भन्ने चेतयुक्त बहस शुरु हुन थालेको छ । हामी दशैंमा पनि कार्यक्रम गर्छौं र भोज खान्छौं तर “दशैं शुभकामना आदान प्रदान कार्यक्रम” भन्छौं न की “दशैं भोज खाने कार्यक्रम”, “दशैंको च्यांग्रा खाने कार्यक्रम” हैन र ? त्यसैले आगामि दिनमा आयोजकले कार्यक्रम आयोजना गर्दा र ब्यानरमा लेख्दा “ दर खाने कार्यक्रम” को सट्टा “तिजको शुभकामना आदान प्रदान कार्यक्रम” लेखेर दर/भोज खांदा पनि हुन्छ कि !!

निष्कर्ष:
तिज नेपाली महिलाहरुको महान् सास्कृतिक पर्व हो । यस पर्वले केवल सांस्कृतिक महत्व मात्र नभई आर्थिक, सामाजिक, र महिला सशक्तिकरणका दृष्टिकोणबाट पनि महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्दछ। यसको पर्वलाई संयमपूर्वक र अर्थपूर्ण तरिकामा मनाउनाले स्थानीय अर्थतन्त्रलाई सक्रिय राख्न, सामाजिक समानता प्रोत्साहित गर्न, र महिलाहरूको सशक्तिकरणमा योगदान पुर्‍याउन मद्दत गर्छ। तिज पर्वलाई आधुनिक परिप्रेक्ष्यसँग मिलाएर मनाउँदा यसले सबै नेपाली महिलाका लागि अझ व्यापक र समावेशी बनाउदै लगेको छ । तिज पर्वले हाम्रो समाजमा विशेष सांस्कृतिक महत्व राख्दछ, जसले महिलाहरूलाई परम्परागत अनुष्ठानहरूको पालना गर्न र सामूहिक रूपमा एकता प्रकट गर्न र सशक्तिकरण अभियानलाई प्रोत्साहित गर्दछ। यस पर्वमा महिलाहरूले आफ्नो धार्मिक आस्था र सांस्कृतिक पहिचानलाई समानान्तर ढंगले सम्मान गर्दै दर खाने, इच्छा अनुसार व्रत बस्ने, र सामूहिक उत्सव मनाउँने गर्दछन् ।
यसरी, तिज पर्वको ऐतिहासिक महिमा र वर्तमान परिप्रेक्ष्यलाई ध्यानमा राख्दै, समय अनुसार यसलाई सांस्कृतिक र सामाजिक दृष्टिकोणबाट बुझेर मनाउनु उपयुक्त हुन्छ ।

सम्पूर्ण नेपाली महिलाहरुमा तिजको मंगलमय शुभकामना ।

जय हरितालिका तिज ।

सर्बाधिकार सुरक्षित गरिएको बारे : यस एभरेस्ट आवाज डटकमबाट सम्प्रेषित कुनैपनि समाचार, लेख, बिचार, टिप्पणी वा अन्य कुनैपनि किसिमको सामग्री सर्वाधिकार सुरक्षित गरिएको छ । यहाँ सम्प्रेषित कुनैपनि सामग्री बिना अनुमति साभार गरेको पाईए कानुनी कारबाहीमा जान बाध्य हुने जानकारी गराउँछौं ।