पुस्तकालय दिवस : महत्व, अवस्था र चुनौती

आज भदौ १५ गते “राष्ट्रिय पुस्तकालय दिवस” । १७औं “पुस्तकालय दिवस” विभिन्न कार्यक्रम गरी मनाइँदैछ। विसं २०६५ देखि भदौ १५ लाई पुस्तकालय दिवसको रूपमा मनाउने निर्णय गरिएको थियो । पृथ्वीनारायण शाहले नेपाल एकीकरणका समयमा संकलन गरेका महत्वपूर्ण दस्तावेजलाई पछि उनका नाति गीर्वाणयुद्धले पुस्तकालयका रूपमा संग्रहित गरेर संरक्षण गरेका थिए। राजा गीर्वाणयुद्ध विक्रम शाहको शासनकालमा विसं १८६९ भदौ १५ गते शुक्रबार पुस्तकालय स्थापना गर्ने कानुनमा लालमोहर लगाइएको थियो । विसं १८६९ भदौ १५ गते “पुस्तक चिताई तहाबिल”को स्थापना गरियो। यो नेपालमा स्थापना गरिएको पहिलो पुस्तकालय थियो।
यस वर्षको नारा “निरन्तर शिक्षाका लागि पुस्तकालय” रहेको छ । यो दिवसको सन्दर्भ पारेर पोखरामा रेन्डम रिडर्स सोसाइटीले किताब साटासट र पोखरा सार्बजनिक पुस्तकालयले चित्रकला प्रतियोगिता गरेको छ ।
नेपालको संविधान २०७२ ले नागरिकहरूको व्यक्तित्व विकासका लागि सामुदायिक सूचना केन्द्रका रूपमा पुस्तकालयको स्थापना एवम् प्रवर्द्धन गर्नुपर्ने कुरा उल्लेख गरेको छ। संबिधानको अनुसूची ६ ले केन्द्रीय पुस्तकालय बाहेक अन्य पुस्तकालयको जिम्मा प्रदेश सरकार मातहत हुने अधिकार दिएको छ । तर पनि नेपालमा पुस्तकालयको विकास जति हुनु पर्ने हो, त्यति हुन सकेको छैन। शैक्षिक संस्थाबाहेक अन्य पुस्तकालयहरू जीर्ण हुँदै गएका छन् र पाठकहरूको संख्या घट्दै गएको छ। सूचना र प्रविधिको क्षेत्रमा भएका चामत्कारिक विकासले परम्परागत पुस्तकालयहरूलाई संकटमा पारेको छ।

बिकासक्रम :
नेपालमा पुस्तकालयको विकासक्रम लामो इतिहास बोकेको छ। यद्यपि, यसको प्रारम्भिक विकास बिस्तारै भएको र विभिन्न कालखण्डमा फरक(फरक तरिकाले अगाडि बढेको देखिन्छ।

१) प्रारम्भिक चरण (१८औं शताब्दी):
नेपालमा पुस्तकालयको सुरुवात राजा पृथ्वीनारायण शाहको पालामा भएको मानिन्छ। नेपाल एकीकरणको क्रममा पृथ्वीनारायण शाहले विभिन्न राज्यहरूका ऐतिहासिक दस्तावेज संकलन गरेका थिए। ती दस्तावेजलाई पछि उनका नाति राजा गीर्वाणयुद्ध विक्रम शाहले व्यवस्थित रूपमा राखेर पहिलो पुस्तकालयको स्थापना गरे। विसं १८६९ मा भदौ १५ गते शुक्रबार गीर्वाणयुद्धले पुस्तकालय निर्माणसम्बन्धी कानुनमा लालमोहर लगाए, जसले नेपालमा पुस्तकालयको औपचारिक सुरुवातको मिति तय गर्‍यो।

२) राणा काल (सन् १८७०-१९५०):
पुस्तकालयको विकासमा राणाकालीन शासकहरूले पनि योगदान दिएका थिए। उनीहरूले आफैंको निजी अध्ययनका लागि पुस्तकालयहरू स्थापना गरे। तर, यी पुस्तकालयहरू सर्वसाधारणको पहुँचमा थिएनन्। यस समयमा श्री ३ प्रधानमन्त्री चन्द्र शमशेरले सन् १९२० मा काठमाडौंको सिंहदरबारमा ‘सिंह पुस्तकालय’ स्थापना गरे। यो पुस्तकालय पछि नेपाल राष्ट्रिय पुस्तकालयको रूपमा विकास भयो। चन्द्र शमशेरले विदेशबाट पुस्तक आयात गरेर पनि पुस्तकालयको विकासमा भूमिका खेलेका थिए। भनिन्छ, बि.सं. १९१० (सन् १८५४) मा दरबार स्कुलको स्थापना पश्चात विर शमशेरले थापाथली जैसिकोठामा रहेका सामग्रीहरूलाई दरबार स्कुलमा स्थानान्तरण गर्न लगाए । उनले वि.सं. १९५७ (सन् १९००) मा ‘विर लाइब्रेरी’को स्थापना गर्न लगाई व्यवस्थित रुपमा पुस्तकहरुको संग्रह गर्न लगाए भने देव शमशेरले सन् १९२८ मा उक्त पुस्तकालयलाई सर्वसाधारणको लागि खुल्ला गराएका थिए । चन्द्र शमशेरका छोरा केशर शमशेर (१८९२–१९६४) ले वि.सं. १९६५ (सन् १९०८) बाट, राणा प्रधानमन्त्रीका राजगुरु हेमराज पाण्डेले सन् १९१० तिरबाट र सिंह शमसेर ज.ब.रा ले पनि सोहीताकाबाट पुस्तकहरुको संकलन गर्न थालेका थिए । सिंह शमशेरको पुस्तकालय पछि त्रि.वि. पुस्तकालयलाई हस्तान्तरण गरियो र हाल त्रि.वि. पुस्तकालयभित्र सिंह कलेक्सनको नाममा परिचित छ ।

३) प्रजातन्त्रपछिको काल (सन् १९५०-१९९०):
बि सं. २००७ सालमा प्रजातन्त्रको स्थापनासँगै नेपालमा पुस्तकालयहरूको स्थापना र विकासमा नयाँ गति आयो। सन् १९५६ मा त्रिभुवन विश्वविद्यालयको स्थापना भएपछि विश्वविद्यालयस्तरका पुस्तकालयहरूको विकास सुरु भयो। साथै, १९५७ मा शिक्षा मन्त्रालयले नेपाल पुस्तकालय संघको स्थापना गर्‍यो। यस समयमा विभिन्न सार्वजनिक र शैक्षिक पुस्तकालयहरूको स्थापना भयो, जसमा काठमाडौंको वसन्तपुरस्थित टक्सार कार्यालयमा १९६१ मा स्थापित नेपाल राष्ट्रिय पुस्तकालय, त्रिचन्द्र क्याम्पस पुस्तकालय, र कान्तिपुर पब्लिक पुस्तकालय जस्ता प्रमुख पुस्तकालयहरू छन्।

४) बहुदलीय प्रजातन्त्रकाल (सन् १९९० – २०००) :
२०४६/४७ मा प्रजातन्त्रको पुनर्स्थापना भएपछिको समयमा पुस्तकालयहरूको विकासक्रमले थप गति लियो। यस दशकमा सरकारी, गैरसरकारी, र निजी क्षेत्रबाट विभिन्न शैक्षिक, सामुदायिक, र सार्वजनिक पुस्तकालयहरूको स्थापना र विकास गरियो। यस समयमा नेपाल पुस्तकालय संघको भूमिका पनि सशक्त बन्यो। यसका साथै, १९९० को दशकमा धेरै सामुदायिक पुस्तकालयहरूको स्थापना भयो, जसले ग्रामीण र शहरी क्षेत्रमा पुस्तकालयको पहुँच बढायो।

५) आधुनिक काल (सन् २०००-बर्तमान):
२००० को दशकदेखि सूचना प्रविधिको विकाससँगै नेपालमा ई-लाईब्रेरी र डिजिटल अध्ययन सामग्रीको चलन सुरु भयो। पुस्तकालयहरूले परम्परागत पुस्तक र पत्रिकाको साथसाथै डिजिटल सामग्रीहरूमा पनि ध्यान दिन थाले। हाल नेपालमा शैक्षिक, सामुदायिक, सार्वजनिक, र ई- लाईब्रेरी सञ्चालनमा छन्, जसले समाजमा ज्ञानको प्रवर्द्धन गर्ने प्रयास गरिरहेका छन्। तथापि, पुस्तकालयहरूको संख्या र सेवा गुणस्तरको हिसाबले नेपालमा अझै पनि धेरै सुधारको आवश्यकता छ।

पुस्तकालयको महत्व :
पुस्तकालयहरू समाजको विकास, शिक्षा, र ज्ञानको प्रवर्द्धनमा महत्वपूर्ण भूमिका खेल्छन्। जस्तै,
१) ज्ञानको भण्डार :
पुस्तकालयहरू ज्ञानको विशाल भण्डार हुन्। यसमा विभिन्न विधाका पुस्तकहरू, पत्रपत्रिकाहरू, अनुसन्धान लेखहरू, र अन्य अध्ययन सामग्रीहरू संग्रहित गरिएका हुन्छन्। पुस्तकालयले पाठकहरूलाई उनीहरूको रुचि, अध्ययन, र अनुसन्धानका लागि आवश्यक जानकारी र सामग्रीहरू उपलब्ध गराउँछ।
२) शिक्षा र सिकाइको स्रोत :
पुस्तकालयहरू शिक्षा र सिकाइको प्रमुख स्रोत हुन्। विद्यार्थीहरू, शिक्षकहरू, र अनुसन्धानकर्ताहरूलाई पुस्तकालयले अध्ययन सामग्री उपलब्ध गराउँछ, जसले उनीहरूको शैक्षिक विकासमा सहयोग पुर्याउँछ। विद्यालय, महाविद्यालय, र विश्वविद्यालयका पुस्तकालयहरू विशेष गरी शैक्षिक पाठ्यक्रमसँग सम्बन्धित सामग्रीहरूमा धनी हुन्छन्।
३) विचार र संस्कृति संरक्षण :
पुस्तकालयहरूले विचार र संस्कृतिको संरक्षण गर्ने महत्त्वपूर्ण भूमिका निर्वाह गर्छन्। तिनमा राखिएका पुस्तकहरू, हस्तलिखित दस्तावेजहरू, र ऐतिहासिक सामग्रीहरूले विभिन्न समुदाय र सभ्यताका विचार, परम्परा, र संस्कृति सुरक्षित राख्न मद्दत गर्छन्।
४) सामाजिक एकता र सामुदायिक विकास :
सामुदायिक पुस्तकालयहरूले समाजिक एकता र सामुदायिक विकासमा योगदान गर्छन्। यस्ता पुस्तकालयहरू सबैको पहुँचमा हुन्छन्, जहाँ स्थानीय बासिन्दाहरू एकै स्थानमा जम्मा भएर अध्ययन र विचारविमर्श गर्न सक्छन्। सामुदायिक पुस्तकालयहरूले समाजमा अध्ययनको संस्कृति विकास गर्न महत्वपूर्ण भूमिका खेल्छन्।
५) आर्थिक बचत :
पुस्तकालयहरू आर्थिक बचतको स्रोत पनि हुन्। पुस्तकहरू महंगा हुनसक्छन्, र सबैको पुस्तक किन्ने क्षमता हुँदैन। पुस्तकालयले पुस्तकहरू, पत्रपत्रिका, र अन्य सामग्रीहरू निःशुल्क वा न्यून शुल्कमा उपलब्ध गराउँछ, जसले सबैलाई अध्ययनको अवसर प्रदान गर्छ।
६) प्रेरणा र सृजनशीलता:
पुस्तकालयले पाठकहरूलाई प्रेरणा र सृजनशीलता प्रदान गर्छ। विविध प्रकारका पुस्तक र सामग्रीहरू पढ्दा नयाँ विचारहरू आउन सक्छन्, जसले पाठकलाई नयाँ सोच र सृजनशीलतामा अगाडि बढ्न उत्प्रेरित गर्छ।
७) समयको सदुपयोग:
पुस्तकालयले समयको सदुपयोग गर्न सहयोग पुर्याउँछ। फुर्सदको समयमा पुस्तकालयमा गएर पुस्तकहरू पढ्न सकिन्छ, जसले व्यक्तिको समयलाई रचनात्मक र उपयोगी बनाउँछ।
८) डिजिटल पहुँच र सूचना प्रविधि:
हालसालैका वर्षहरूमा, पुस्तकालयहरूमा डिजिटल सामग्रीहरूको समावेश भएको छ। ई(पुस्तकालयहरूले इन्टरनेटमार्फत् ज्ञानको पहुँचलाई बढाएका छन्, जसले गर्दा दूरदराजका व्यक्तिहरूले पनि अध्ययन सामग्रीहरू सजिलैसँग प्राप्त गर्न सक्छन्। नेपाल पत्रकार महासंघ कास्की शाखाले पनि हालै एफ एन जे कास्की ई लाइब्ररीको स्थापना गरेको छ । यसलाई पठन रुची भएकाहरुको गन्तब्य बनाउने महासंघ कास्कीको लक्ष्य रहेको अध्यक्ष बिमला भण्डारी बताउनु हुन्छ ।
९) सामाजिक र सांस्कृतिक सम्पत्ति :
पुस्तकालयहरू समाजको सांस्कृतिक सम्पत्ति हुन्। तिनीहरूले समाजका विभिन्न पहलुहरूलाई जोड्न, विविधताका विचारहरूलाई सँगै ल्याउन, र सामूहिक समझदारीको विकास गर्न सहयोग गर्छन्। पुस्तकालयहरू अध्ययन, अनुसन्धान, र चर्चा गर्नका लागि सार्वजनिक स्थलका रूपमा पनि परिचित छन् । सूचना प्रविधिको विकाससँगै परम्परागत पुस्तकालयहरूको महत्त्वमा केही कमी आउन सक्छ, तर तिनीहरूको भौतिक उपस्थितिले समाजमा ज्ञानको स्रोतको रूपमा महत्वपूर्ण भूमिका खेल्दै आएको छ। पुस्तकालयहरूले चुनौतीहरूको सामना गर्दै नयाँ पुस्तालाई पुस्तकीय संस्कृतिमा आकर्षित गर्न सक्छन्।
पुस्तकालय दिवसको अवसरमा हामी सबैले पुस्तकालयको महत्व बुझ्दै, यसलाई जीवनशैलीमा समाहित गर्नुपर्छ। यसले हामीलाई केवल ज्ञान प्रदान गर्दैन, जीवनलाई सार्थक र सफल बनाउने मार्ग पनि देखाउँछ।

अवस्था :
नेपालमा पुस्तकालयको इतिहास पुरानै भए पनि हालसम्म अपेक्षित विकास हुन सकेको छैन। यद्यपि राजा गीर्वाणयुद्ध विक्रम शाहको शासनकालमा पुस्तकालयको सुरुवात भएको थियो, वर्तमानमा सार्वजनिक पुस्तकालयहरू जीर्ण अवस्थामा छन्। शैक्षिक संस्थाहरूमा रहेका पुस्तकालय बाहेक अन्य पुस्तकालयहरूको अवस्थालाई सुधार गर्न सकेको देखिदैन। सूचना र प्रविधिको विकासले परम्परागत पुस्तकालयहरूको महत्वलाई केही हदसम्म घटाएको छ, तर अझै पनि पुस्तकालयहरू ज्ञानको महत्वपूर्ण स्रोत हुन्। हाल नेपालमा शैक्षिक, सामुदायिक, र ई-पुस्तकालय गरी विभिन्न प्रकारका पुस्तकालयहरू संचालनमा छन्।
नेपालमा तीन प्रकारका पुस्तकालयहरू संचालनमा छन् :
१) शैक्षिक पुस्तकालय : विद्यालय, महाविद्यालय, र विश्वविद्यालयका पाठ्यसामग्री राखिएको पुस्तकालय।
२) सामुदायिक पुस्तकालयस् नागरिकस्तरबाट वा सामुदायिक संघ संस्थाद्वारा स्थापना गरिएको पुस्तकालय, जहाँ सबैले पहुँच पाउन सक्छन्।
३) ई-लाइब्रेरी : परम्परागत कागजी सामग्री बिना, कम्प्युटर र डिजिटल सामग्रीमा आधारित पुस्तकालय।

चुनौती:
पुस्तकालय क्षेत्रको विकासमा विविध चुनौतीहरू छन्। समयसापेक्ष माग अनुसार पुस्तकहरूको अभाव, पर्याप्त स्रोतसाधनको कमी, प्रविधि र सूचना क्रान्तिको प्रभाव, र जनसांख्यिकीय पहुँचमा असमानता जस्ता समस्याहरूले गर्दा पुस्तकालयको विकास अवरुद्ध भएको छ। नयाँ पुस्ताले डिजिटल प्रविधिलाई प्राथमिकता दिन थालेको अवस्थामा परम्परागत पुस्तकालयहरूको भूमिका कायमै राख्नु चुनौतीपूर्ण देखिन्छ। यस्तै, सार्वजनिक र सामुदायिक पुस्तकालयहरूको प्रबन्धनमा सुधारको अभाव, सीमित बजेट, र जनचेतनाको कमीले गर्दा पनि चुनौती उत्पन्न भएको छ।
१)आधुनिक प्रविधिको प्रभाव:
डिजिटल युगमा पुस्तकालयहरूको परम्परागत मोडेललाई चुनौती दिइएको छ। इन्टरनेट र डिजिटल सामग्रीहरूको सहज पहुँचले पाठकहरूलाई भौतिक पुस्तकालयहरूबाट टाढा गराएको छ। ई-बुक्स, अनलाइन जर्नल्स, र अन्य डिजिटल स्रोतहरूको लोकप्रियताले पुस्तकालयमा पाठकहरूको आगमनमा कमी आएको छ।
२) अपर्याप्त वित्तीय स्रोत:
धेरै पुस्तकालयहरूले वित्तीय कठिनाइहरूको सामना गरिरहेका छन्। पर्याप्त बजेट अभावका कारण पुस्तकालयहरूलाई नयाँ पुस्तक, पत्रिका, र आधुनिक प्रविधिहरू खरिद गर्न गाह्रो भइरहेको छ। यसले गर्दा पुस्तकालयहरू पुराना र अव्यवस्थित बन्न पुगेका छन्, जसले पाठकहरूको आकर्षण घटाउँछ।
३) सुरक्षा र संरक्षण :
पुस्तकालयहरूमा संग्रहित सामग्रीहरूको संरक्षण र सुरक्षा चुनौतीपूर्ण छ। पुराना दस्तावेजहरू, पुस्तकहरू, र ऐतिहासिक सामग्रीहरूलाई उचित वातावरणीय व्यवस्थापन, संरक्षण प्रबन्ध, र सुरक्षा प्रदान गर्न आवश्यक छ। तर, यी उपायहरूलाई अपनाउन स्रोत र विशेषज्ञताको अभावले समस्या उत्पन्न गरिरहेको छ।
४) सुविधा र पहुँचको कमि :
देशका विभिन्न भागमा पर्याप्त पुस्तकालयहरूको अभाव छ। विशेष गरी ग्रामीण क्षेत्रहरूमा पुस्तकालयहरूको पहुँच न्यून छ, जसले गर्दा धेरै व्यक्तिहरूले अध्ययन सामग्रीहरू प्राप्त गर्न असमर्थ छन्। साथै, पहिलेबाटै स्थापित पुस्तकालयहरूमा पनि आधारभूत सुविधा, सिटिङ्ग व्यवस्था, र अध्ययन वातावरणको अभाव हुन सक्छ।
५) चाख घट्नु :
सूचना प्रविधिको तीव्र विकासले मानिसहरूको पुस्तकालयप्रतिको चाख घटाएको छ। मानिसहरू सजिलैसँग अनलाइनबाट जानकारी प्राप्त गर्न सक्ने भएपछि भौतिक पुस्तकालयहरूको महत्त्व घट्दै गएको छ। यसले गर्दा पुस्तकालयहरूमा पाठकहरूको उपस्थिति र चाखमा कमी आएको छ।
६) प्रशिक्षित जनशक्तिको अभाव:
पुस्तकालय व्यवस्थापनमा दक्ष र योग्य जनशक्तिको अभाव ठूलो चुनौती हो। पुस्तकालयहरूलाई आधुनिक, प्रभावकारी, र प्रविधिमैत्री बनाउनको लागि आवश्यक ज्ञान, दक्षता, र सीप भएका पुस्तकालयविद् र सूचना व्यवस्थापकहरूको कमीले पुस्तकालयहरूको विकासमा अवरोध पुर्याएको छ।
७) पुरानो संरचना र सामग्री:
धेरै पुस्तकालयहरूको संरचना पुरानो र जीर्ण अवस्थामा छ। समयसापेक्ष मर्मत र आधुनिकीकरण नहुँदा पुस्तकालयहरूमा सामग्रीहरूको अवस्था बिग्रँदै गएको छ। यसले पाठकहरूको आकर्षण घटाउँछ र पुस्तकालयको प्रभावकारितामा कमी ल्याउँछ।
८) सामाजिक र सांस्कृतिक सापेक्षता:
समाजका विभिन्न तहमा पुस्तकालयको महत्त्वबारे चेतना र जागरूकता अभाव छ। कतिपय समुदायमा अध्ययनको संस्कारलाई प्राथमिकता नदिइने, पुस्तकालयको उपयोगको महत्त्व नबुझिने, वा आर्थिक, सामाजिक, वा सांस्कृतिक कारणले पुस्तकालयको पहुँचबाट बाहिर रहनु पर्ने चुनौती पनि छ।
९) नयाँ पुस्तामा अभिरुचि घट्नु :
नयाँ पुस्ताले अध्ययनमा भन्दा सामाजिक सञ्जाल, भिडियो गेम, र अन्य डिजिटल मनोरञ्जनमा बढी समय व्यतीत गर्न थालेका छन्। यसले पुस्तकालयप्रतिको आकर्षण घटाउँदै गएको छ, जसले भविष्यमा पुस्तकालयहरूको अस्तित्व र महत्वलाई खतरा पुर्याउन सक्छ।
१०) सरकारी र निजी क्षेत्रको सीमित समर्थन:
पुस्तकालयहरूको प्रवर्द्धन र विकासका लागि सरकार र निजी क्षेत्रबाट पर्याप्त समर्थन नहुनु पनि एक चुनौती हो। बजेट, योजना, र नीति निर्माणमा प्राथमिकता नपाउँदा पुस्तकालयहरू आवश्यक सुधार र आधुनिकीकरणबाट बन्चित छन् ।
सरकारी उपेक्षास्
११) नीति कार्यान्वयनको कमी : यद्यपि सरकारले पुस्तकालयको विकासका लागि नीति तथा कार्यक्रमहरू बनाएको छ, तर ती नीतिहरूको प्रभावकारी कार्यान्वयनमा कमी देखिएको छ। आवश्यक बजेट, निगरानी, र समर्थनको अभावले गर्दा पुस्तकालयहरू उचित रूपमा सञ्चालन हुन सकेका छैनन् ।
१२) अवधारणात्मक प्राथमिकताको कमी: सरकारी प्राथमिकताहरूमा पुस्तकालयको महत्त्वलाई आवश्यक ठाउँ नदिनु, र शिक्षा तथा प्रविधिमा बढी केन्द्रित हुनुका कारण पुस्तकालयहरूको विकासमा सरकारी योगदान न्यून भएको छ। यसले गर्दा पुस्तकालयहरूको पूर्वाधार निर्माण, मर्मत, र आधुनिकिकरणका प्रयासहरू सीमित भएका छन्।
१३) पर्याप्त अनुदान र सहयोगको कमी : पुस्तकालयहरूको प्रभावकारी सञ्चालन र विस्तारका लागि आवश्यक पर्ने अनुदान, सहयोग, र स्रोतहरूको अभावमा धेरै पुस्तकालयहरू संकटमा परेका छन्। सरकारी बजेटमा पुस्तकालयहरूको समुचित स्थान नपाउनुले पुस्तकालयहरूको अवस्था सुधार्न कठिनाइ पुर्याएको छ।
१४) आधुनिक सामग्री र प्रविधिको अभाव: नयाँ पुस्तक, जर्नल, र डिजिटल सामग्रीहरू उपलब्ध गराउनका लागि आवश्यक वित्तीय स्रोतको अभावका कारण पुस्तकालयहरूमा पाठकहरूका लागि नवीनतम स्रोतहरू उपलब्ध गराउन कठिन भइरहेको छ। यसले पुस्तकालयहरूको आकर्षण घटाउँदै लगेको छ।
१५) पूर्वाधार र संरचनाको कमी: धेरै पुस्तकालयहरू पुराना र जीर्ण अवस्थाका छन्। समयसापेक्ष पूर्वाधारको विकास र मर्मतका लागि आवश्यक स्रोतहरूको अभावले गर्दा पुस्तकालयहरूको वातावरण कम प्रभावकारी बन्न पुगेको छ, जसले पाठकहरूको उपस्थिति घटाएको छ।
१६) प्रशिक्षित जनशक्ति अभाव: पुस्तकालयको व्यवस्थापन र सञ्चालनका लागि आवश्यक जनशक्तिको तालिम र विकासमा स्रोत साधनको कमीले गर्दा पुस्तकालयहरू कुशल रूपमा सञ्चालन हुन सकेका छैनन्। दक्ष पुस्तकालयविद् र सूचना व्यवस्थापकहरूको अभावले पनि पुस्तकालयहरूको विकासमा अवरोध पुर्याइरहेको छ।

पुस्तकालय र पठन संस्कृतिलाई सुधार्न अब के गर्ने त ?
१) पुस्तकालयहरूको विस्तार र सुधार :
सार्वजनिक र सामुदायिक पुस्तकालयहरूको वृद्धिस: प्रत्येक गाउँ, नगर, र स्कूलमा पुस्तकालयको स्थापना गर्नुपर्नेछ। ग्रामीण र वञ्चित क्षेत्रहरूमा पुस्तकालयको पहुँच बढाउन विशेष ध्यान दिनुहोस्।
आधुनिक सुविधाहरूको समावेश : पुस्तकालयमा डिजिटल र ई-पुस्तकहरूको पहुँच, इन्टरनेट, र अन्य आधुनिक सुविधाहरूको समावेश गर्नुपर्छ। यसले पुस्तकालयलाई आकर्षक र उपयोगी बनाउँछ।
सुरक्षा र संरक्षण : पुराना र महत्वपूर्ण पुस्तकहरूको सुरक्षा र संरक्षणका लागि उचित व्यवस्थापन गर्नुहोस्।

२) पठन संस्कृतिको प्रवर्द्धन :
पठन अभियानहरू सञ्चालन गर्नु : पठन संस्कृतिलाई प्रवर्द्धन गर्न विशेष अभियान, पुस्तक मेला, लेखक भेटघाट, र पुस्तक चर्चा कार्यक्रम आयोजना गर्नुहोस्।
शिक्षा र पाठ्यक्रममा समावेश : बिद्यालय र महाविद्यालयमा नियमित रूपमा पुस्तकालयको उपयोग, पठन गतिविधिहरू, र पुस्तकसँगको सम्बन्धलाई पाठ्यक्रममा समावेश गर्नुहोस्।

३) सार्वजनिक जागरूकता र सहयोग:
समाजमा चेतना फैलाउनु: पुस्तकको महत्त्व र पठन संस्कृतिका फाइदाबारे समाजमा जागरूकता फैलाउनुहोस्। सञ्जाल र मिडिया माध्यमबाट पठन संस्कृतिको प्रचार गर्नुहोस्।
स्वयंसेवी र सामाजिक संगठनको संलग्नता : पुस्तकालय र पठन संस्कृतिको विकासमा स्वयंसेवी र सामाजिक संगठनहरूलाई संलग्न गर्नुहोस्। यसले पुस्तकालयको व्यवस्थापन र विकासमा सहयोग पुर्याउँछ।

४) पुस्तकहरूको उपलब्धता र विविधता:
नयाँ र विविध सामग्रीहरूको आपूर्ति : पुस्तकालयमा नवीनतम पुस्तकहरू, पत्रिका, र डिजिटल सामग्रीहरू उपलब्ध गराउनुहोस्। यसले पाठकहरूको रुचि र चाखलाई बढाउँछ।
सार्वजनिक र शैक्षिक पुस्तकहरूको समावेश: पुस्तकालयमा विभिन्न प्रकारका पुस्तकहरू, शैक्षिक र सामान्य ज्ञानका सामग्रीहरू राख्नुहोस् ताकि विभिन्न उमेर र रुचिका व्यक्तिहरूलाई आकर्षित गर्न सकिन्छ।

५) प्रशिक्षण र विकास:
पुस्तकालय कर्मचारीहरूको तालिम : पुस्तकालय व्यवस्थापन, ग्राहक सेवा, र सूचना प्रविधिमा पुस्तकालय कर्मचारीहरूको तालिम दिनुहोस्। दक्ष जनशक्ति पुस्तकालयको प्रभावकारिता बढाउँछ।
पठन संस्कृतिमा जनसामान्यको तालिम: पठन संस्कृतिमा जनसामान्यको तालिम र प्रवर्द्धनका कार्यक्रम सञ्चालन गर्नुहोस्।

६) सहयोग र साझेदारी :
सरकारी र निजी क्षेत्रको सहयोग: पुस्तकालयहरूको विकासमा सरकारी र निजी क्षेत्रका सहयोगी संस्थाहरूसँग साझेदारी गरेर स्रोत र बजेटको व्यवस्था गर्नुहोस्।
अन्तर्राष्ट्रिय सहयोग: अन्तर्राष्ट्रिय पुस्तकालय संघ, शैक्षिक संस्था, र दाताहरूसँग सहयोग गरेर पुस्तकालय र पठन संस्कृतिको विकासका लागि आवश्यक स्रोत प्राप्त गर्नुहोस्।

निष्कर्ष :
भनिन्छ, “A reader today is a leader tomorrow” यस बाटै स्पष्ट हुन्छ कि पढ्नु कति महत्वपूर्ण रहेछ । संसारमा सफलमा सफल मान्छेहरुले दैनिक कुनै न कुनै किताब पढिरहेका हुन्छन् । हाम्रोमा पठन संस्कृति कम भए पनि बिस्तारै मौलाउदैछ । यसलाई बिद्यालय तह बाटै पठन संस्कृति निर्माण गर्नका लागि जग निप्माण र उकेरा लाउन सके वास्तवमा पुस्तकालय दिवस मनाएको सार्थकता हुन्छ । यसकालागि बिद्यालय व्यवश्थापन समिति र स्थानीय/प्रदेश/संघ सरकार लाग्नु पर्दछ । पुस्तकालय दिवसको दिन आज भदौ १५ गते एक दिन कार्यक्रम गरेर र शुभकामना दिएर सामाजिक संजालमा फोटो पोस्ट्याएर मात्र हुदैन ।

नेपालमा पुस्तकालयहरूको विकासक्रम बिस्तारै भए पनि समयअनुसार अघि बढ्दै आएको छ। यद्यपि प्रारम्भिक अवस्थामा सीमित व्यक्तिहरूका लागि मात्र पुस्तकालयको पहुँच थियो, प्रजातन्त्रको स्थापनापछि पुस्तकालयहरू सर्वसाधारणका लागि खुला भएका छन्। सूचना प्रविधिको विकासले अहिलेको युगमा डिजिटल पुस्तकालयहरूको प्रवर्द्धनमा पनि योगदान पुर्‍याइरहेको छ। भविष्यमा यी पुस्तकालयहरूको पहुँच र गुणस्तरलाई अझै सुधार गर्नेतर्फ ध्यान दिन आवश्यक छ। पुस्तकालय दिवस केवल एक उत्सव मात्र नभई समाजमा पुस्तकालयको महत्व बुझाउन र यसको प्रवर्द्धनका लागि आवश्यक कदम चाल्ने अवसर हो। यो दिवसलाई प्रभावकारी रूपमा मनाउँदै, पुस्तकालयहरूको संरक्षण, विकास, र प्रवर्द्धनमा सबै पक्षको सहकार्य आवश्यक छ। यसलाई अवसरको रूपमा प्रयोग गर्दै वर्तमान चुनौतीहरूको समाधान गरी, ज्ञानको ज्योति फैलाउने लक्ष्यमा अघि बढ्नुपर्छ। पुस्तकालय र पठन संस्कृतिको सुधारका लागि यी कदमहरूलाई प्रभावकारी रूपमा कार्यान्वयन गर्दा समाजमा ज्ञानको बिस्तार र शिक्षा सँगको सम्बन्ध मजबुत हुनेछ। यसले पाठकहरूको संख्यामा वृद्धि, पुस्तकालयहरूको उपयोगिता, र समग्र पठन संस्कृतिमा सुधार ल्याउनेछ। जय पुस्तकालय दिवस ।

(फोटो : पोखरा बिश्व बिद्यालय सेन्ट्रल लाइब्ररी/सामाजिक सन्जाल)

सर्बाधिकार सुरक्षित गरिएको बारे : यस एभरेस्ट आवाज डटकमबाट सम्प्रेषित कुनैपनि समाचार, लेख, बिचार, टिप्पणी वा अन्य कुनैपनि किसिमको सामग्री सर्वाधिकार सुरक्षित गरिएको छ । यहाँ सम्प्रेषित कुनैपनि सामग्री बिना अनुमति साभार गरेको पाईए कानुनी कारबाहीमा जान बाध्य हुने जानकारी गराउँछौं ।